Jak pracować z dzieckiem nad złym zachowaniem – techniki behawioralne

Temat sposobu radzenia sobie z złym zachowaniem dziecka i pracą nad zmianą tego zachowania jest istotny ze względu na korzyści, jakie przynosi. Skuteczne zastosowanie technik behawioralnych pozwala wyeliminować lub zmniejszyć częstotliwość występowania trudnych zachowań dzieci, co ułatwia i stwarza lepszym życie i dorosłego i dziecka.

W terapii behawioralnej zachowań trudnych i niepożądanych można posługiwać się różnymi metodami i technikami terapeutycznymi. Techniki należy odpowiednio dobrać do konkretnego zachowania uwzględniając jednocześnie cechy indywidualne danego dziecka. Trzeba trzymać się założeń, ale nie zawsze ta sama metoda będzie skuteczna u dwóch różnych dzieci. Często stosuje się kilka różnych technik w tym samym czasie w celu zwiększenia prawdopodobieństwa uzyskania skutecznej modyfikacji zachowania. Techniki behawioralne mają na celu zapobieganie pojawiania się niepożądanych zachowań, zlikwidowanie trudnych zachowań lub ukształtowanie nowych zachowań, które są bardziej pożądane.

Aby techniki były skuteczne, warto pamiętać o tym, że ważna jest kolejność ich wprowadzania. Trzeba wybrać taką metodę, która jest najmniej inwazyjna i jednocześnie najbardziej skuteczna. Ponadto kiedy pracuje się nad wyeliminowaniem zachowania niepożądanego, zawsze w to miejsce należy wprowadzić nowe zachowanie.

Niektóre techniki stosuje się do redukowania niepożądanych zachowań, są to głównie różnego rodzaju konsekwencje, czyli kary pozytywne, kary negatywne i wygaszanie. Natomiast aby dziecko częściej powtarzało zachowanie pożądane przez dorosłego, stosuje się pochwały, nagrody bądź systemy żetonowe. Skutecznym sposobem jest jednoczesne stosowanie technik wygaszających niepożądane zachowanie i wzmacniających pojawiające się na jego miejsce zachowanie pożądane.

Technik behawioralnych jest wiele. Zostaną tu przedstawione wybrane techniki.

W celu uzyskania skuteczności w pracy ze złym zachowaniem dziecka, należy nauczyć się odpowiedniego stawiania wymagań. Powinny one nie być ani zbyt małe, ani zbyt duże. Ważne, aby wspierać dziecko, ale nie wyręczać przy wykonywaniu nowej czynności. Można mu pokazać, w jaki sposób daną czynność wykonać, a następnie dać mu możliwość wykonania jej samodzielnie. Pomagać wykonywać zadanie należy wtedy, kiedy nie radzi sobie ono z trudnościami. Gdy pojawia się trudność warto dać dużo wsparcia, a gdy dziecko odnosi sukces, dać mniej wsparcia i pochwałę. Częstą przyczyną wyręczania dziecka w danej czynności jest to, że wiele rzeczy jest łatwiej wykonać dorosłemu, niż nakłonić dziecko do ich wykonywania. Taka sytuacja nie jest korzysta, ponieważ uzależnia dziecko od pomocy innych, buduje w nim przekonanie, że nie musi robić samo pewnych rzeczy.

Istotnym punktem w pracy z dzieckiem jest skuteczne wydawanie poleceń. Zdarza się, że dorosły nieumiejętnie wydaje dziecku polecenie, przez co nie jest ono albo wykonywane wcale, albo dziecko odkłada czas jego wykonania. Najczęściej sytuacja taka pojawia się, gdy dorosły wydaje dziecku kilka lub kilkanaście poleceń jednocześnie. Wtedy i dorosły i dziecko może ich nie zapamiętać. Często jest też tak, że rodzic nie sprawdza wykonania wydanego polecenia, albo też wydaje je będąc daleko od dziecka. Dziecko uczy się tego, że wykonanie polecenia nie będzie sprawdzone. Warto więc wydawać tylko jedno polecenie naraz i tylko wtedy, kiedy można wyegzekwować jego wykonanie.

Etapy skutecznego wydawania poleceń:

• Najpierw należy podejść do dziecka.
• Kolejno trzeba zdobyć jego uwagę poprzez dotknięcie go, nawiązanie kontaktu wzrokowego lub wypowiedzenie imienia dziecka.
• Kolejny etap to sformułowanie jednoznaczne dwuwyrazowego lub trzywyrazowego polecenia.
• Następnie trzeba poprosić dziecko, by powtórzyło polecenie.
• Przy braku realizacji ponownie należy powtórzyć polecenie i poprosić, aby dziecko je powtórzyło.
• Trzeba dopilnować wykonanie polecenia, nie odchodzić od dziecka do momentu wykonania zadania.

Polecenia warto wydać stanowczym, ale przyjemnym i spokojnym głosem, językiem prostym i zrozumiałym dla dziecka. Oczywiście wykonanie polecenia należy chwalić i wzmacniać pozytywnie, a jeśli dziecko nie chce go wykonać można przypomnieć zasadę, także skorzystać z wyciągania konsekwencji.

Zasady 

Obowiązujące zasady dorosły omawia z dzieckiem. Zasadę można przypomnieć na początku niepożądanego zachowania. Jeśli po przypomnieniu dziecko będzie się zachowywało w sposób pożądany, wtedy warto je pochwalić i w ten sposób wzmocnić to zachowanie. Jeżeli natomiast dziecko nie zmieni zachowania, należy przypomnieć zasadę wraz z konsekwencjami nieprzestrzegania jej. Jeśli zachowanie nadal się nie zmienia, należy wyciągnąć te konsekwencje. Zasady warto też przypominać w sytuacjach, gdy dziecko dopiero uczy się nowego zachowania, albo, gdy rozpoczyna nową aktywność, szczególnie kiedy jest ona ekscytująca dla dziecka. Dzieci potrzebują konkretnych i jasnych informacji, jak powinny się zachowywać. Najlepiej, aby obowiązująca zasada zawierała wskazówkę, jak należy się zachowywać. Zasada powinna być krótko i pozytywnie sformułowana.

Wyliczanie 

Ciekawą metodą zmiany zachowania jest wyliczanie. Stosuje się ją po to, aby dziecko przerwało trudne zachowanie i uniknęło konsekwencji. Zanim wprowadzi się tę metodę, trzeba dziecku wyjaśnić, na czym ona polega. Używa się trzech ostrzeżeń w formie słów: raz, dwa, trzy, przy jednoczesnym pokazywaniu odpowiedniej liczbie palców: jednego, dwóch i trzech. Jeśli w tym czasie dziecko nie przerwie zachowania, należy wyciągnąć konsekwencje (na przykład przerwa w aktualnej zabawie i posiedzenie paru minut na krześle, albo utrata jakiegoś przywileju). Wyliczanie to dobra metoda zwłaszcza dla młodszych dzieci potrzebujących kilku przypomnień, aby zastosowały się do wymagań dorosłego.

Czas zabawy

Kolejna metoda to czas zabawy. Polega ona na poświęcaniu czasu jednemu dziecku. Zabawa ma trwać od piętnastu do dwudziestu minut raz lub dwa razy dziennie. Dorosły nie zajmuje się w tym czasie innymi czynnościami, nie patrzy w komputer, nie zerka na telefon. Jest też otwarty na pomysły dziecka, pozwala, by to ono w zabawie dominowało, chwali jego poczynania, nie krytykuje, nie poucza. Jeżeli w trakcie czasu zabawy pojawia się zachowanie niepożądane i nie jest ono niebezpieczne lub bardzo trudne, to należy je zignorować. Jeżeli zachowanie nadal się utrzymuje i staje się coraz bardziej trudne, można przypomnieć zasadę, przerwać zabawę. Jeśli zachowanie od początku jest niedopuszczalne, trzeba przerwać zabawę natychmiast. Przeprosiny i obiecywanie dziecka, że już zmienia zachowanie nie przywraca ponownie zabawy.

Czas zabawy powinien być stosowany przez okres co najmniej trzech miesięcy. Większe zmiany są zauważane dopiero po sześciu, a nawet ośmiu tygodniach. Im częściej w tygodniu tę metodę się stosuje, tym szybciej następują zmiany, przy czym jedna albo dwie zabawy w ciągu tygodnia to za mało. Jest to metoda, którą się stosuje do dzieci w każdym wieku, różni się tu tylko sposób spędzania czasu. Po pewnym czasie dziecko będzie się czuło docenione i ważne. Czas zabawy wzbudza pozytywne emocje, pomaga się porozumieć, jest przyjemną metodą dla obu stron, nawet, jeśli nie jest taka od początku. Wymaga ona stosowania przez czas od ośmiu do dwunastu tygodni w sposób regularny. Sprzyja ona odbudowywaniu pozytywnych relacji między dorosłym a dzieckiem.

System żetonowy

Popularną metodą są także systemy żetonowe. Tę metoda można stosować już w wieku przedszkolnym. Polega ona na zbieraniu punktów bądź żetonów za określone pożądane zachowania. Zasady otrzymywania punktów są wcześniej ustalane i powinny być umieszczone w ważnym i widocznym miejscu. Także informacje o ilości zdobytych punktów powinny być widoczne. Dla młodszych dzieci można zastosować słoik, do którego zbiera się żetony, bądź małe zabawne rysunki do pokolorowania na kartce zdobytych punktów. Punkty przyznaje się natychmiast, kiedy dziecko zachowa się w odpowiedni oczekiwany sposób. Dziecko należy pochwalić za zdobycie punktu. Za ustaloną ilość zebranych punktów bądź żetonów dziecko otrzymuje nagrodę. Nagroda musi być odpowiednio atrakcyjna dla dziecka, aby starało się zdobywać punkty. Warto co jakiś czas zmieniać nagrody, aby dziecko się nie znudziło.

Zmiana trudnego zachowania nie jest łatwa. Wymaga też poświęcenia czasu i energii od dorosłego. Zmianę, którą chce się dokonać należy najpierw przemyśleć i ją zaplanować. Trzeba postępować konsekwentnie, kontrolować na bieżąco postępy dokonywania zmiany. Niektóre techniki wymagają więcej wysiłku i zaangażowania od dorosłego, inne mniej. Warto jednak ten wysiłek zrealizować. Niezastąpionym widokiem jest przecież szczęśliwe uśmiechnięte dziecko. Skuteczne zastosowanie technik powoduje większe poczucie zadowolenia i u dorosłego i u dziecka. Dorosły jest spokojniejszy, kiedy dziecko nie wykazuje trudnego zachowania. Jednocześnie poprawia się atmosfera w domu, nie ma napięcia i wszyscy domownicy są bardziej szczęśliwi i radośni.

Techniki behawioralne może stosować każdy dorosły w stosunku do każdego dziecka i jego złego zachowania. Dla każdego dziecka można dopasować którąś z technik: i dla spokojnego, które niechętnie odrabia lekcje, i dla trudnego, od którego ciężko wyegzekwować wykonanie, wydawać by się mogło, pozornie banalnej czynności. Warto stosować techniki, aby poprawiać kontakt i wzmacniać więź pomiędzy dorosłym a dzieckiem.

Dominika Tkaczuk

Na podstawie: Kołakowski A., Pisuła A., Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne GWP, Sopot 2009.